Śledź nas na:



Renesans i barok. Dwie wizje świata i dwie poetyki.

Gatunkiem poezji żałobnej jest tren. Ukształtował się on w starożytnej Grecji. Intencją treści było wyrażenie żalu z powodu czyjejś śmierci. Taki wiersz żałoby miał ściśle wyznaczony wewnętrzny układ, w którym występowały partie pochwałą cnót i zalet zmarłego, ujawnieniu wielkości poniesionej straty, demonstracji żalu, pocieszeniu i napomnieniu. Do najwybitniejszych autorów starożytnych należeli Simonides i Owidiusz. Nawiązywali do nich poeci renesansu, w Polsce – Jan Kochanowski. Napisał on 19 trenów, które poświęcił swojej trzydziestomiesięcznej córce – Urszuli. Jego treny wyrosły z prawdziwego bólu. Poeta pisze o swoim cierpieniu, o dramacie człowieka cierpiącego.

„Wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe
I lamenty, i skargi Simonidowe,
Wszytki troski na świecie, wszytki wzdychania
I żale, i frasunki, i rąk łamania,
Wszytki, a wszytki za raz w dom się mój noście,
A mnie płakać mej wdzięcznej dziewce pomożcie,
Z którą mię niepobożna śmierć rozdzieliła,
I wszytkich moich pociech nagle zbawiła!”

Do trenu zbliżona jest elegia, którą uprawiano w starożytnej Grecji. Pisana była dystychem (dwuwersem). Jest to pieśń żałobna, śpiewana podczas pogrzebu. Twórcami starożytnymi byli Tymonides i Kallimach. Oprócz elegii żałobnej uprawiano także elegię miłosną (opłakiwano stracone miłości), wzajemną, polityczną (opłakiwano zabitych) i dydaktyczną. Tematyka elegii była bogatsza niż w trenach. Mogła ona dotyczyć różnych sytuacji życiowych. W renesansie elegią nazywano każdy utwór liryczny o treści poważnej, refleksyjnej. Treść stanowiły skargi, smutne rozpamiętywania. Elegia mogła dotyczyć spraw osobistych, problemów egzystencjalnych, istnienia i bytowania człowieka, przemijania miłości i śmierci. Polscy przedstawiciele to Klemens Janicki oraz Jan Kochanowski, który pisał elegie w czasie studiów we Włoszech.

Fraszka to drobny utwór poetycki pisany wierszem, często o charakterze żartobliwym, oparty na jakimś żartobliwym pomyśle. Nazwę gatunku wprowadził Jan Kochanowski z włoskiego „frasza”, co oznacza „gałązkę z liścmi”, a także „wszelki drobiazg”.

„Fraszki to wszystko, cokolwiek myślemy,
Fraszki to wszystko, cokolwiek czyniemy.”

Kochanowski ustalił zasady ich pisania. Fraszka renesansowa oparta była na dowcipie sytuacyjnym. Komizm wynikał z odpowiednio przedstawionej sytuacji. Tematem fraszek może być wszystko: miłość („O miłości”), pochwała rycerskiej śmierci („Na sokolskie mogiły”), dom („Na dom w Czarnolesie”), żart sytuacyjny („Na Konrada”), teza filozoficzna („O żywocie ludzkim”), same fraszki („Do fraszek”), sława, życie dworskie („O kapelanie”). Fraszki są „na”, „do” i „o” jakiejś rzeczy, człowieku, sprawie. Są różne w różnych kategoriach, wyszukane stylistycznie i skromne, liryczne, filozoficzne, satyryczne, poważne, wesołe, przekorne, celne aluzyjnie, długi i krótkie. Do fraszek zbliżony jest epigramat. Był to zwięzły, krótki utwór poetycki o charakterze aforystycznym – poetyckie sformułowanie „złotej myśli”. Był dwu lub trzywierszowy. Narodził się w starożytnej Grecji w postaci dwuwersów umieszczanych na grobowcach, pisane ku czyjejś czci. Starożytnym twórcą epigramatów był Simonides. Polscy twórcy to Eoban Koch i Klemens Janicki.

Gatunek literacki wyrażający krytyczny stosunek autora do otaczającej go i przedstawionej w utworze rzeczywistości, to satyra. Miała ona dość luźne reguły. Była dydaktyczno – moralistycznym napominaniem i ganieniem, ułożonym w heksametrach. Za satyrę można było uznać wszystko, co ganiło i wydrwiwało wady ludzkie. Charakter satyryczny mógł mieć każdy epigramat. Nową i szczególną odmianę satyry stworzył Kochanowski. „Satyr” bardzo szybko doczekał się naśladownictw, a przez to doprowadził do powstania wzorca gatunkowego.

Barok jako kierunek artystyczny przeciwstawiający się renesansowemu klasycyzmowi w architekturze, malarstwie, rzeźbie, muzyce, teatrze, literaturze rozpoczynał się w wieku XVI, rozwinął w XVII, trwał jeszcze w pierwszej połowie XVIII, kiedy to nastąpił oświeceniowy nawrót do klasycyzmu, a dorobek sztuki barokowej oceniony został negatywnie jako świadectwo samowoli twórców, rezygnujących z klarownych norm sztuki na rzecz poszukiwania niezwykłości formalnych. Odstępstwa od norm renesansowych i niezwykłości formalne, to nowe, trudniejsze w odbiorze, lecz funkcjonalne środki wypowiedzi stosowane przez twórców przez wyrażenia niepokojów, myśli, nowej sytuacji jednostki w okresie kryzysu świadomości społecznej, jaki ogarnął łacińską Europę po reformacji, po zakończeniu soboru trydenckiego, kiedy rozwiały się nadzieje na zgodę z protestantami i odzyskanie jedności, a ostateczne decyzje wyznaniowe podejmować musi człowiek samotnie, sam wobec Boga. Był to kierunek wspólny dla Europy (dotarł i do Ameryki Łacińskiej), jednak w każdym kraju rozwijał się inaczej, w zależności od sytuacji religijnej i politycznej w określonym państwie.

Nazwa epoki pochodzi od portugalskiego słowa „barocco”, co oznacza „dziwną perłę” w kształcie kropli, rzadką i cenną, o nieregularnych kształtach. Nazwa ta została wprowadzona dość późno, ma określać dziwność, niezwykłość epoki.